Is een denkgesprek hetzelfde als een Socratisch gesprek? Ze delen een filosofische inspiratiebron: Socrates. Toch zijn ze in de details van de methode verschillend.
“Elke reflectie op iets veronderstelt zowel een voorafgaande vertrouwdheid met de zaak als een zekere mate van vervreemding.” (Ton Lemaire, 1941-)
Socrates als inspiratiebron voor een reflectiegesprek
De bekende Griekse filosoof Socrates benadrukte in zijn vele gesprekken met jongeren, machthebbers en voorbijgangers het belang van zelfkennis. Het doel daarvan is zo goed en verstandig mogelijk worden. Je moet je aandacht daarvoor niet zozeer op dingen richten, maar op jezelf. Alleen een leven waarin je jezelf en je denkbeelden aan onderzoek onderwerpt, is het waard om geleefd te worden.
Zijn ‘socratische’ methode, waarin hij bleef vragen naar de kern van een denkbeeld en de juistheid daarvan, is de basis voor allerlei gespreksvormen. Socrates confronteerde iemand graag met tegenstrijdigheden (in diens eigen uitspraken, of in de woorden van andere aanwezigen onderling). Hij dwong de ander als het ware om de tegenstrijdigheid te verklaren. Om dat te kunnen doen, moest hij bij zichzelf te rade gaan wat diepere beweegredenen of overtuigingen zouden kunnen zijn voor een uitspraak.
Dat is ook waar het citaat van Lemaire over gaat. Een voortdurende heen-en-weerbeweging tussen vertrouwdheid en vervreemding is een voorwaarde voor reflectie.
Maar wat is nu het verschil tussen een socratisch gesprek en een denkgesprek in een filosofisch gesprek? Dat kan zitten in diverse aspecten, zoals:
- individueel gesprek of groepsgesprek
- methode tijdens het gesprek
Individueel gesprek of groepsgesprek
Meestal wordt de term ‘socratisch gesprek’ gereserveerd voor groepsgesprekken. Je kunt de methode van het socratisch gesprek echter ook toepassen in een een-op-een gesprek.
Daarnaast kan de socratische methode in aangepaste/uitgebreide vorm worden ingezet in denkgesprekken.
Wat al die gesprekken gemeenschappelijk hebben, is dat het reflectiegesprekken zijn. Er is een concrete aanleiding om elkaar op te zoeken voor een gesprek. Over die aanleiding wordt een vraag geformuleerd, die daarna stap voor stap methodisch wordt onderzocht.
Socratisch gesprek: methode
Vooraf: spelregels afspreken
Een aantal randvoorwaarden is belangrijk in elk reflectiegesprek, of dat nu een socratisch groepsgesprek is of een gesprek in een filosofische praktijk.
- Gespreksleiding: het gesprek wordt geleid door een moderator. Die bemoeit zich alleen met het proces/de methode; hij of zij mag zich niet inhoudelijk in de discussie mengen.
- Uitgesteld oordeel: oordelen zitten vragen in de weg. Je mag ze dus wel hebben, maar je spreekt ze niet (als oordeel) uit.
- Schoon luisteren: precies horen en begrijpen wat de ander zegt. Niet alvast bedenken wat jij gaat inbrengen.
- Concreet zijn: vraag naar de feiten. Ga niet psychologiseren (‘hoe voelde dat voor jou?’).
- Zelf (kritisch) denken: je doet geen beroep op kennis of autoriteit van anderen.
- Niet-weten verdragen: je kunt een poosje op de ‘plek der moeite’ blijven en je behoefte aan ‘zeker weten’ uitstellen voor het onderzoek.
- Empathie uitstellen: niet gaan meehuilen of schreeuwen met de ander. (Je bent wel bezig met het oefenen van empathie: door je echt te verplaatsen in de ander).
- Taalgebruik aansluiten: als je een vraag stelt, gebruik je daarin de woorden die de ander heeft uitgesproken. (Je voegt dus niet een eigen begrip erin).
- Kort en bondig spreken.
Stel een filosofische vraag
In een socratisch gesprek doen (2 of meer) deelnemers onderzoek naar een filosofische vraag. Dat is een vraag die aan voorwaarden voldoet:
- je kunt de vraag alleen beantwoorden door na te denken
- het antwoord is dus niet op te zoeken of via empirisch onderzoek (testen en meten) te vinden
- de vraag is bondig, zinnig en helder geformuleerd
- daarmee tref je de kern van de concrete aanleiding en wat je je daarover afvraagt
- de vraag is te concretiseren
- je kunt er een voorbeeld in de werkelijkheid bij geven
In Socratische gesprekken wordt eerst vastgesteld, na inventarisatie, welke vraag men gaat onderzoeken.
Concretiseer: gebruik een ervaring als voorbeeld van de onderzoeksvraag
Daarna wordt gekozen welke concrete ervaring (van één deelnemer) uitgeplozen wordt om die vraag te onderzoeken. De deelnemer vertelt hierover alsof hij een filmscène beschrijft. Anderen stellen alleen de vragen die noodzakelijk zijn voor een goed begrip van de situatie.
Verplaats je: kom bij het hittepunt met kernbeweringen
De deelnemers van wie de ervaring niet is, verplaatsen zich zo goed mogelijk in de concrete ervaring van de ander. Bijvoorbeeld door, ieder voor zich (schriftelijk) antwoorden te formuleren op vragen als: wat zou ik voelen? wat zou ik denken? wat zou ik doen?
De concrete ervaring die besproken wordt, werkt als een focuspunt. Het is de lens die de kwestie (de filosofische vraag) scherp stelt: de bewering gaat over het moment in de ervaring dat het meest bepalend was om de filosofische onderzoeksvraag te beantwoorden.
Waar gaat het hier eigenlijk over?
Gezamenlijk formuleren de deelnemers een of meer stellende beweringen die de kern van de zaak formuleren.
Argumenteer: formuleer algemene regels
Als je de kernbewering(en) verder onderzoekt, blijkt het vaak te gaan om meer algemene regels. Omdat die vaak onbewust blijven, spelen ze wel een ordenende rol maar kun je er niet over nadenken. Door de regels bij de kwestie expliciet te maken, krijg je gereedschap in handen waarmee je eventueel veranderingen kunt doorvoeren. Je kent voortaan de argumenten.
Essentiële opbrengst: waarden en principes
Zoals ik net beschreef, werkt een socratisch gesprek dus van vraag, naar kernbewering, naar onderliggende argumenten. Ook argumenten komen ergens vandaan: die zijn gebaseerd op je principes of waarden. Als je die kent, kun je bewust (ethische) keuzes maken.
De gespreksleider kan bijvoorbeeld in een rondje langs de deelnemers vragen: Wat gaat jou hierin het meest aan het hart? Wat is voor jou in een paar woorden de essentie van dit gesprek?
Radicale reflectie
Soms wordt het socratische gesprek een actueel voorbeeld van de algemene vraag. Deelnemers onderzoeken bijvoorbeeld de vraag: wat is samenwerking?, en komen er gaandeweg achter dat ze op het proces willen reflecteren: Is wat we nu aan het doen zijn, samenwerking? Of is het iets anders? Hans Bolten noemt dat ‘radicale reflectie’, anderen zouden het metareflectie kunnen noemen.
Individueel denkgesprek in een filosofische praktijk
Er komen soms elementen uit de socratische gesprekstechniek terug in denkgesprekken die worden begeleid door een filosofisch practicus. Maar de methode van de filosofisch practicus is anders, vooral in de rol die het voorbeeld speelt.
Er zijn filosofisch practici die vooral werken van vraag naar vraag. Je wordt wijzer doordat je beter weet, wat je nog niet weet. De vraag stelt scherp waar het weten ophoudt.
Anderen diepen begrippen uit met begripsonderzoek. Je kunt moeilijk praten naar aanleiding van een voorbeeld van begrip X, als je nog niet hebt vastgesteld (gedefinieerd) wat X is! Je wordt wijzer doordat je begrip verfijnder en complexer wordt.
En dat is een belangrijk verschil met de werkwijze in een Socratisch gesprek. Een denkgesprek of filosofisch gesprek volgens de Gilde-methode is dus niet hetzelfde als een Socratisch gesprek.
Wat mijn aanpak is, kun je hier lezen.
Keertje proberen? Kom gratis kennismaken!
Ik hoor graag van je. Tijdens een gratis kennismaking kunnen we onderzoeken of er een klik is tussen ons, en of mijn aanpak past bij jouw wensen.