Wat denken is? Waarschijnlijk heb je daar nog niet veel over nagedacht. In deze blog lees je eerst heel veel voorbeelden van wat denken NIET is. Piekeren, associëren, fantaseren zijn wel voorbeelden van mentale activiteit, maar ze vallen niet onder mijn definitie van wat denken is. Echt denken geeft vrijheid.
Niet: piekeren
Piekeren is de verkeerde kant op fantaseren, volgens Pinterest tenminste. Of, iets origineler: piekeren is als schommelen. Je bent wel bezig, maar je komt niet van je plaats.
Als je piekert, maak je je zorgen over iets. Vaak draai je in kringetjes rond, van je uitgangspunt (wat als…) via extra rampspoed (en als dan ook nog eens…) terug naar stilstand. Het levert je geen inzicht op. Na een ronde piekeren heb je geen enkele denkstap verder gezet.
Niet: op de divan
Liggend op een divan bij je psychiater vrijuit alles uitspreken wat bij je opkomt, de klassieke Freudiaanse psychoanalyse, is ook niet hetzelfde als denken. Het levert wel een mooie stream of consciousness op, met rijk analysemateriaal voor de psychiater. Maar voor denken is iets anders nodig.
Niet: associëren
Vrij associëren is een handige techniek in een brainstorm. Maak maar eens een mindmap over een onderwerp dat je bezighoudt; dat helpt om in kaart te brengen wat er allemaal bij je onderwerp of vraag komt kijken. Hierbij is je brein in elk geval actief, fladderend van het een naar het ander. Echt denken begint echter pas nadat je het een en ander op papier hebt gezet: begrippen definiëren, er logische ordening in aanbrengen, oordeel vormen over prioriteiten, enzovoort. Dan denk je over je denken: je gebruikt niet alleen je verstand, maar ook de rede. Je brengt samenhang aan.
Niet: fantaseren
Ook fantaseren is niet hetzelfde als denken. Fantaseren wordt namelijk (per definitie!) niet beperkt door de realiteit, door wat wel of niet mogelijk is. In onze wereld komen, helaas, geen eenhoorns voor. Maar je kunt best aan dat mythische dier denken, of aan iets anders dat nog nooit iemand voor jou heeft bedacht.
Voor het denken in een denkgesprek trek ik dus een grens: dat betreft (abstracte of concrete) dingen in de werkelijkheid. Dat is noodzakelijk om er een gesprek over te kunnen voeren. Bij een denkonderzoek zoeken we o.a. naar de algemene aard van een begrip. Niet: ‘wat is liefde voor Marlies?’, maar: ‘wat is liefde’? Zonder die gedeelde werkelijkheid komen we in een denkgesprek niet ver.
Niet: beelddenken
Een mythe die bij veel ouders en leerkrachten gehoor vindt, is dat er sprake zou zijn van een tweedeling in aanleg tussen beelddenkers en talige denkers. Daarop is veel kritiek, ook in onderwijsland zelf. Gedegen wetenschappelijk onderzoek dat beelddenken aantoont, is er niet. Anekdotisch kan goed resultaat worden behaald wanneer een leerkracht rekening houdt met voorkeursverschillen in leerstijl (via taal, of via beweging, of via, inderdaad, plaatjes, bijvoorbeeld). Maar dat is nog geen bewijs dat er iets als beelddenken bestaat. Het laat hooguit zien dat het taal- of redeneervermogen niet bij alle mensen in gelijke mate is ontwikkeld.
Niet: leren
Leren (iets gaan doen wat je eerder niet kon) kán samenhangen met denken. Door inzicht in een wiskundeopgave kun je die oplossen. Beter begrip van de wetten van Newton leert je waarom een vliegtuig niet zomaar uit de lucht valt, zolang de motoren werken. Maar er zijn ook veel andere manieren om te leren: door herhaling, bijvoorbeeld. Of door iemand na te doen. Of, zoals biologen als Skinner ontdekt hebben, door stimulus-response training. Denken kan behulpzaam zijn bij het leren, maar die twee vallen dus niet samen.
Wat is denken? Definitie
Verkennend: Denken is een uniek vermogen van mensen. Zij kunnen taal gebruiken om definiërend en redenerend iets in de werkelijkheid te onderzoeken. Met denken onderzoek je de samenhang in de wereld. Je hebt er de rede bij nodig.
Voor denken zijn begrippen nodig. Daarmee ‘grijp’ je, gevat in taal, iets van de werkelijkheid vast. Je spreekt er een oordeel over uit. Daardoor wordt een thema benaderbaar en communiceerbaar.
Je bekijkt het van allerlei kanten, zodat je er de grenzen van kunt aangeven. Als je spreekt over wat X is, zeg je tegelijkertijd iets over wat X niet is. Al snel doemt er een volgend begrip op, misschien het tegengestelde van X, misschien iets wat er op lijkt maar toch anders is. Door te redeneren, opeenvolgende begrippen met elkaar te contrasteren, ontwikkel je je inzicht. Je stelt vast wat de grens is van het begrip, hoe het samenhangt of botst met andere begrippen. Daardoor ontwikkel je een beter afgebakend en tegelijk rijker begrip van de werkelijkheid.
Denken is het vermogen van mensen om met taal grip te krijgen op de werkelijkheid.
Denken en vrijheid
Als je het redelijke denken niet hindert, kan het zich in vrijheid ontwikkelen. Vrijheid is een toestand waarin niets buiten jou bepalend is. Ik heb niets anders dan het denken kunnen bedenken (;>)) waarin dat opgaat. Als jij bepaalt, moet je daarover denken. Onbelemmerd en zonder limiet toegeven aan je verlangens, zoals eetlust, is niet vrij: dan ben je een slaaf van je lusten.
De Duitse filosoof Hegel zegt daarover: laat de begrippen zichzelf onderzoeken.
Het beeld van een labyrint (λαβύρινθος: letterlijk: doolhof, ingewikkelde zaak) kan misschien helpen. De website Onze Taal zegt daarover: “Bij een labyrint is het niet de bedoeling een bepaald punt te zoeken (middelpunt of uitgang). Een labyrint heeft maar één gang; degene die erdoor loopt komt uiteindelijk vanzelf bij het eindpunt.”
Vrijheid van denken is evenmin willekeurig: er is een noodzakelijkheid in de ontwikkeling van het denken. Het denken is onderworpen aan zijn eigen noodzakelijkheid, maar verder is het vrij. Ik kan je als filosofisch practicus (‘denkmentor’) helpen om het pad door je labyrint te gaan verkennen. Als je je daarin oefent, word je steeds vrijer: je komt dichter bij je kenmerkende aard als redelijk denkend mens.