Vragen dulden betekent verdragen dat je er (nog) geen antwoord op hebt. Door er een poosje mee te leven, ontwikkelt je denken zich verder. Je wordt er wijzer van.
“Wees geduldig met alles wat geen antwoord kent en probeer te houden van de vragen zelf.” (toegeschreven aan de Duitse dichter Rainer Maria Rilke, 1875-1926)
Waarom zou ik willen leren om vragen te dulden?
Tijdens mijn opleiding tot filosofisch practicus (2011-12) las ik het begincitaat in het boek Therapie als geschenk van Irvin D. Yalom. Dit citaat, dat hij toeschrijft aan Rilke, sprak me enorm aan.
Leer leven met je vragen, in plaats van overal onmiddellijk een antwoord op te eisen (van jezelf of van anderen!). Die levenshouding past heel goed bij wat ik als filosofisch practicus leerde. Eigenlijk bestaat die houding uit twee onderdelen.
1. De vraag is belangrijker dan het antwoord
Geduldig zijn. Het ongemak verdragen dat je nog geen antwoord hebt op een belangrijke vraag in jouw eigen leven. En weten dat je het antwoord nooit kunt vinden door boeken te lezen of internet af te struinen.
Die vaardigheid is erg belangrijk, omdat je nooit alles met zekerheid kunt weten. Er blijven altijd vragen openstaan. Misschien vind je tijdelijk of voorlopig een antwoord op een kwestie die jou bezighoudt. Maar dan doemt de volgende vraag meestal vanzelf al op.
Leren leven met vragen zonder antwoorden: misschien is dat wel het belangrijkste resultaat van een filosofisch gesprek. Je krijgt de beschikking over een nieuwe taal, met ruimte voor stilte en voor nuances. En je ontdekt, vragenderwijs, dat wat jouw weg is in je leven en de zin ervan, zich ontvouwt als je je niet laat verlammen door wat nog onzeker en onvoorspelbaar is. Door samen je vraag te onderzoeken in een denkgesprek komt er weer beweging in je denken.
Daarom krijg je aan het eind van een filosofisch gesprek een vraag mee naar huis. Die drukt uit wat in jouw denken nog niet ‘klaar’ is (nog niet ‘af’, en onhelder).
2. Doe grondig onderzoek
Blijf vragen stellen. Juist als je denkt dat je het al weet. Ik heb vrij lang, niet kritisch, aangenomen dat het begincitaat letterlijk zo geschreven is door Rilke. Je komt het op internet ook tegen in een iets uitgebreidere versie:
Ik vraag u geduld te hebben met de onopgeloste vragen in uw hart en te proberen de vragen zelf lief te hebben. Zoek niet naar antwoorden die niet gegeven kunnen worden, want antwoorden zijn het leven niet. Het gaat er om te leven. Leef de vragen. Misschien leeft u geleidelijk aan zonder het te merken in uw antwoord.”
Maar wat blijkt, na even rondspeuren: iemand heeft het gedicht ‘Ongestoorde ontwikkeling’ of ‘Die Geduld’ (Duitstalige versie) na Rilke’s dood samengesteld uit meerdere citaten uit een briefwisseling van Rilke. Met veel dank aan Jan Antoon, een fervent Rilke-lezer uit België die de moeite heeft genomen om het in de bronteksten uit te zoeken.
Voor mij is een belangrijke les hieruit dat ik niet te snel tevreden wil zijn met een eerste antwoord op een vraag (in dit geval: waar komt dit citaat vandaan?).
Juist door verder te gaan met een vraag, echt kritisch te blijven, leer ik. En als ik dat vaak genoeg herhaal, wordt denkonderzoek een goede gewoonte. Dan beschik ik over het gereedschap om heel veel lastige kwesties mee aan te pakken.
Verder lezen over mijn aanpak van filosofische gesprekken
- Aanpak
- Uitleg over het woord ‘filosofisch practicus’ en wat hij of zij doet
- Verhelderende gesprekken (lekker korte uitleg)
- Ik volg in een filosofisch gesprek ongeveer deze drie stappen
- Nee, het filosofische gesprek (denkgesprek; zinnig gesprek) is niet hetzelfde als een Socratisch gesprek
- Wat een filosofische vraag anders maakt (overzicht van soorten vragen)
- Wat brengt een goede vraag je?