Onzekerheid leren verdragen: hoe dan? Vier navigatieaanwijzingen

Navigeren: door onzekerheid, bijvoorbeeld over de omstandigheden, wordt dat lastiger. Hoe lukt dat dan toch? Je denken helpt je daarbij. Richt je er niet op om je veilig te voelen. Verdraag de onzekerheid en blijf nadenken.

De taak die we onszelf moet stellen is niet om ons veilig te voelen, maar om onzekerheid te kunnen verdragen. (Erich Fromm)

Het coronavirus: COVID-19. Niemand kan er op dit moment omheen. Een wereldwijde crisis met grote, en nog grotendeels onbekende, gevolgen. Logisch dat je je onzeker voelt. En dat is geen lekker gevoel: daar wil je van af. In deze blog geef ik je vier aanwijzingen waarmee je beter leert navigeren in die mistige onzekerheid.
De voorbeelden gaan over de coronacrisis, omdat die op het moment van schrijven (maart 2020) actueel is. Maar de tips zijn ook toe te passen op andere, meer persoonlijke voorbeelden van onzekerheid.

Houd in je denken rekening met onderstaande vier aanwijzingen voor navigatie door een onzekere wereld

1. Meer informatie, meer onzekerheid
2. Ingewikkeld of complex?
3. Betrokkenheid/invloed/verantwoordelijkheid
4. Verdragen en verdraagzaamheid

Eerste aanwijzing: meer informatie leidt tot meer onzekerheid

Bij een (nieuw) probleem of onzekerheid is je eerste reactie vaak om informatie te zoeken. Hoe meer, hoe beter. Maar dat is niet de slimste manier om het aan te pakken. Heel paradoxaal: hoe meer informatie je hebt, hoe meer onzekerheid. Denk er maar eens over na.

Wetenschappelijke ontdekkingen beginnen met een vraag. Je wilt weten hoe iets zit, zonder van tevoren ook maar iets als vanzelfsprekend te beschouwen. En die vondsten leiden altijd tot nieuwe vragen. De website over de nationale wetenschapsagenda geeft daar fraaie voorbeelden van. Dus je hebt iets geleerd, doordat je onderzoek hebt gedaan of informatie hebt geraadpleegd, maar daardoor krijg je weer nieuwe vragen.

Met andere woorden: hoe meer je weet, hoe preciezer je weet wat je nog niet weet. En dat kan ook weer onzekerheid veroorzaken.

Cijfers en grafieken lijken stevige informatie te geven. Maar vergeet niet dat de context waarbinnen je die cijfers moet interpreteren, essentieel is! Cijfers die buiten die context gebruikt worden, kunnen je dus geen zekerheid geven.

De wetenschap heeft niet alle antwoorden voor je paraat. En allerlei semi-wetenschappelijke bronnen al helemaal niet (Facebook, anyone?)

Zo kun je omgaan met de stortvloed aan corona-informatie:

• zoek niet vaker dan één keer per dag naar actuele informatie (ga op een nieuwsdieet)
• gebruik betrouwbare bronnen, die context geven bij hun informatie (hoe zijn de gegevens verzameld, wat is de foutmarge, is er gedegen wetenschappelijk onderzoek gedaan, enzovoort)
• bij berichten op social media:
  • wees je bewust van je confirmation bias (wat aansluit bij wat je toch al meent, of door veel mensen verspreid of geliket wordt, geloof je eerder)
  • controleer de afzender/bron en diens belangen
  • check vanuit welke intentie (waarom, voor wie) het bericht is geschreven
  • wees je bewust van de gebruikte techniek (camerastandpunt, beelden, muziek, …)
  • wordt de hele waarheid gedeeld, of maar een gedeelte?
• zoek ook actief naar factcheckers, zoals de corona-debunker van Omroep Human.

Tweede aanwijzing: ga na of het een ingewikkeld of een complex probleem is

Wat ingewikkeld is, bestaat uit veel onderdelen en/of is moeilijk. Voorbeeld: een Boeing 747 die helemaal uit elkaar is geschroefd, kun je weer terugbrengen in zijn oorspronkelijke staat, en dan kan het vliegtuig weer vliegen.

Bij een ingewikkeld probleem heb je zekerheid over die uitkomst (mits je beschikt over voldoende technische kennis en vaardigheden). Er bestaat één juiste oplossing. Experts kunnen je daarbij helpen. Eigenlijk is een ingewikkeld probleem dus eenvoudig op te lossen.

Voor een complex (samengesteld) probleem geldt dat niet. Mayonaise is bijvoorbeeld complex: als je dat eenmaal gemaakt hebt (van eidooier, olie, mosterd en azijn) kun je het niet uit elkaar halen om de eidooier voor iets anders te gebruiken. Er is een onomkeerbare chemische verandering tot stand gebracht.

De corona-crisis is een complex probleem. Er zijn veel verschillende ingrediënten bij betrokken die op elkaar inwerken. We weten niet precies welke ingrediënten dat zijn, of met welk gereedschap je die kunt bewerken. Je kunt dus ook niet van tevoren met 100% zekerheid voorspellingen doen over de resultaten van bepaalde maatregelen. Experts maken zo goed mogelijke inschattingen en scenario’s, maar de onzekerheid blijft. Dat maakt het ook zo’n vervelende situatie.

Derde aanwijzing: maak onderscheid tussen jouw betrokkenheid, invloed en verantwoordelijkheid

Het was niet de schrijver van managementboeken Covey, maar de Griekse filosoof Epictetus die ons er als eerste op wees dat het zinloos is (en je geluk in de weg staat) om je druk te maken over dingen die je niet kunt beïnvloeden.

Er is slechts één weg naar geluk en dat is op te houden met je zorgen maken over dingen waar je geen invloed op hebt. (Epictetus)

Stel je drie concentrische cirkels voor (cirkels binnen cirkels). De buitenste en grootste cirkel is je cirkel van betrokkenheid: die gaat over kwesties die je belangrijk vindt. Een kleinere cirkel ligt daar binnenin: de zaken waarop jij invloed kunt uitoefenen, waar je enige controle over hebt. De kleinste cirkel ligt in het midden en gaat over jouw verantwoordelijkheid: dingen die jij moet aanpakken (omdat het je taak is en bij je functie hoort, of omdat het je morele plicht is bijvoorbeeld).

Het is logisch dat je je betrokken voelt bij de corona-crisis en de enorme gevolgen die dat heeft voor allerlei organisaties, bedrijven en mensen. Maar dat probleem is te groot en ingewikkeld om in je eentje te willen en kunnen oplossen (er is teveel onzekerheid en complexiteit).

Stel jezelf dus de volgende vragen:

• Wil ik hier iets aan doen? (ligt het in mijn cirkel van betrokkenheid?)
• Kan ik hier iets aan doen? (ligt het in mijn cirkel van invloed?)
• Moet ik hier iets aan doen? (ligt het in mijn cirkel van verantwoordelijkheid? of is iemand anders verantwoordelijk?)
• en daarna volgen concretere vragen, zoals: wat moet ik hier aan doen, uit welke onderdelen/stappen bestaat dat, kan ik het alleen of moet ik samenwerking opzoeken, enzovoort.

JA zeggen tegen zaken die wel in de buitenste cirkel liggen (ik wil dat hier iets aan verandert), maar waarop je geen invloed hebt (ik kan er zelf niets aan doen), kost enorm veel energie.

Onderzoek dus goed wat binnen jouw mogelijkheden ligt (en wat binnen je morele of zakelijke plicht valt, de cirkel van verantwoordelijkheid).

Vierde aanwijzing: verdraag zelf onzekerheid en wees verdraagzaam

De eerste drie aanwijzingen helpen je om in kaart te brengen wat jouw onzekerheid vooral veroorzaakt:

• je beschikt nog niet over de juiste (hoeveelheid) informatie (dus je bent onzeker over wat er precies aan de hand is)
• en/of de aard van het probleem is complex
• en/of je hebt nog niet helder hoe het zit met jouw betrokkenheid, invloed en verantwoordelijkheid

Onzekerheid voelt vaak al minder zwaar als je die verschillende aspecten ervan beter begrijpt. Dat maakt het makkelijker om de onzekerheid als een gegevenheid te verdragen. Je weet dat het niet anders kan, dan dat je onzekerheid ervaart bij dit probleem. Maar dan volgt als uitsmijter nog een vierde aanwijzing:

• je weet dat je het zelf ook allemaal niet weet
• dus je moet aanvaarden dat dat ook voor andere mensen geldt

Je kunt best wat zeggen tegen iemand die bijvoorbeeld niet let op de geadviseerde sociale afstand van minimaal anderhalve meter (“Hé hamsteraar, ga eens een stuk opzij!”). Maar of dat het gewenste resultaat oplevert, is de vraag.

Heb er begrip voor dat iemand anders ook maar probeert het beste te maken van een onzekere situatie. Dat je heel vaak zelf ook niet handelt op basis van een verstandige en goed geïnformeerde beslissing, maar omdat je bang bent, of geïrriteerd.

Doe dus zelf wat je kunt (die kaart schrijven naar je oma, FaceTimen met een vriendin) en laat de rest los. Makkelijk is dat niet. Wel wijs.