Begripsonderzoek naar ‘helder’ ligt voor de hand als dat begrip voorkomt in je bedrijfsnaam. Aan dit begrip grenzen allerlei verwante begrippen die de betekenis ervan verdiepen.
Alleen in helder water zie je diepte. (Rutger Kopland, 1934-2012)
Een verklaring van de naam Mevrouw Helderder
Ik heb jaren geleden bewust gekozen voor de bedrijfsnaam Mevrouw Helderder. Daarom lijkt het me leuk om het begrip ‘helder‘ nader te onderzoeken. Met deze blog geef ik een kijkje in de keuken van de filosofisch practicus, waarin begripsonderzoek het centrale werk is.
Wat is helder?
Helder is een bijvoeglijk naamwoord: je zegt het óver iets anders. Het duidt aan dat iets ‘goed waarneembaar‘ is. Kijk nog maar eens naar de foto bij dit blog. De stenen kun je goed waarnemen, ómdat het water helder is. Het woord is afgeleid van ‘hel’ (misschien ooit als overtreffende trap ervan): licht, fel schitterend. Bijvoorbeeld bij een helder betoog: de argumenten komen duidelijk naar voren tegen een achtergrond van verwarring. Een etymologisch woordenboek uit 1911 verklaart het woord helder vanuit hal = luid klinken, roepen.
Het begrip helder zou eerst voor geluiden zijn gebruikt, en later ook als aanduiding van relatieve lichtsterkte. Dat is in het gewone spraakgebruik herkenbaar. Je kunt zowel spreken van een heldere stem (die heeft een kwaliteit waardoor ze goed te horen is) als van heldere kleuren of helder licht.
Wat zijn synoniemen voor helder?
Een synoniem is een woord dat je kunt inwisselen voor het begrip dat je onderzoekt. In plaats van ‘helder’ worden ook wel de woorden ‘klaar’ of ‘duidelijk’ gebruikt.
Klaar heeft een interessante herkomst. In de middeleeuwen gebruikte men ‘claren’ voor het vellen van een vonnis in een rechtszaak. Daarmee ‘breng je de zaak in het reine, schep je er duidelijkheid in’, wat ook leidt tot ‘afronden, beëindigen’. (bron). Als je iets hebt opgehelderd, of verhelderd, is de oorspronkelijke vraag beantwoord. Het onderzoek is gereed.
Voorbeeld. De directeur roept de secretaresse bij zich en vraagt: “Er is een verschil van tien euro tussen wat er in de kleine kas zou moeten zitten en de bonnetjes die de uitgaven verklaren.” Secretaresse: “O, ik heb nog een bonnetje voor postzegels in mijn portemonnee.” Daarmee is de kwestie ‘verklaard’, opgehelderd. Het is duidelijk wat er aan de hand is: dat kun je gemakkelijk en goed waarnemen.
Wat zijn antoniemen voor helder?
Als je een begrip onderzoekt, kun je ook juist de ingang kiezen van het antoniem (tegenovergestelde): dat wat een begrip juist niet is. Niet-helder is: troebel, vaag, groezelig, mistig, vaal. Dat leidt tot vergelijkbare conclusies over ‘helder’.
Wanneer is ‘helder’ niet genoeg?
Sommige kwesties zijn meteen helder. Je ziet onmiddellijk, en goed, wat er aan de hand is. Je oordeel is juist (klopt met de feiten in de werkelijkheid) en rechtvaardig (doet recht aan de geobserveerde feiten en omstandigheden).
Andere situaties vragen om nadere ‘verheldering’, het ‘helderder‘ maken ervan. Dan is er werk aan de winkel.
Immers, we hebben net gezien dat het pas ‘klaar’ is zodra het vonnis geveld kan worden. Een ‘verklaring‘ is de verbindende schakel tussen ‘helder’ en ‘niet-helder’. Een verklaring licht toe (zet het zoeklicht op) wat helder is en wat nog niet. Als er nog veel niet duidelijk is, is opheldering noodzakelijk.
Het valt mij op dat ‘verklaring‘ ook een woord is met een duidelijke juridische bijklank. Een verklaring voor de rechtbank is een serie uitspraken door een getuige over feiten in een rechtszaak. De getuige stelt dat iets het geval is, of juist niet. (Die verklaring kan belastend zijn voor de verdachte, of ontlastend.) De waarde van elke getuigenis moet gewogen worden door de rechter. Een vrouw kan bijvoorbeeld verklaren dat de verdachte op het tijdstip van de misdaad bij haar thuis was.
Welke criteria zijn van toepassing bij het beoordelen van een verklaring?
Ik gebruikte net al de term ‘gewogen‘. Dat geeft aan dat er relatief meer of minder gewicht wordt toegekend aan verklaringen in een juridische context. Hoeveel gewicht een verklaring heeft, hangt bijvoorbeeld af van:
- de betrouwbaarheid van de getuige (mate waarin ik hem of haar kan vertrouwen). Een deskundige op het terrein dat onderzocht wordt kan iets met meer gewicht verklaren (ik ga er sneller van uit dat zij er voldoende van af weet) dan een leek. Iemand van buiten (voorbijganger op straat) geloof ik eerder dan een partner van de verdachte (dat alibi komt wel heel handig uit).
- de volledigheid van de verklaring (alle delen bevattend). Een getuige die zaken weglaat, zodat de verdachte in een gunstig licht wordt gezet (of juist niet) geloof ik minder dan iemand die alles meeneemt dat relevant is voor de zaak.
Hier stuit ik op een nieuw woord dat ik interessant vind in deze context: ‘relevant’.
Wat is relevant?
Het woord ‘relevant‘ is ontleend aan middeleeuws Latijn relevans ‘belangrijk, van toepassing’, eigenlijk ‘zich verheffend, boven de omgeving uitstekend’, het teg.deelw. van klassiek Latijn relevāre ‘verlichten, opheffen’, gevormd met het intensiverende voorvoegsel → re– bij levāre ‘lichter maken, verzachten, opheffen’, een afleiding van levis ‘niet zwaar, licht’.
Grappig dat hier een andere betekenis van ‘licht’ speelt, namelijk licht – niet-zwaar (in plaats van licht – niet-donker).
Iets wat zich verheft, is ook ‘goed waarneembaar’, oftewel ‘helder’: de berg steekt uit boven de uitgestrekte vlakte van het dal.
Wat relevant is, is belangrijk (altijd en overal: het vertegenwoordigt waarde) én van toepassing (in de context van de onderzochte situatie). Je tilt het op uit een zee van gegevens. Dat doe je niet met alles: dat kost veel teveel energie. Je hebt criteria nodig om onderscheid te maken. Daarbij snijd je wat er niet toe doet letterlijk los van wat belangrijk is.
Uitstapje: achter welke begrippen ga ik aan?
Even een uitstapje binnen het begripsonderzoek naar helder. Hoe bepaal ik als filosofisch practicus of een begrip van een bezoeker nader onderzoek waard is? Natuurlijk zoomen we niet in op elk klein woordje dat hij of zij zegt. Er zijn woorden die eruit springen:
- omdat ze meer nadruk krijgen
- omdat er emotie mee gepaard gaat
- bij een verspreking
- of omdat het een gek woord is in de context van het gesprek.
Dergelijke begrippen zijn interessant om verder over na te denken. Ze onthullen iets over het denken van de bezoeker.
Verder met het begripsonderzoek: criteria voor ‘relevant’
Als ik er zo over nadenk, schuilen de criteria om te bepalen wat relevant is in de gegeven betekenis:
- belangrijk -> het doet ertoe. Het is niet willekeurig of toevallig.
- actueel -> het speelt nu, in deze situatie/kwestie, een rol. Het komt eruit naar voren, dringt zich op aan je bewustzijn.
Mmm, dat vind ik een boeiende combinatie. Ik schreef eerder over belangrijk: “altijd en overal: het vertegenwoordigt waarde” en bij relevantie speelt tegelijkertijd ook of het actueel is: of het nu en hier, in deze situatie, een rol speelt. Nu en altijd botsen: het bijzondere en het algemene. Dat roept een vraag op.
Slaat relevant een brug tussen het bijzondere en het algemene?
Eerst moeten we netjes definiëren wat ‘bijzonder’ of ‘algemeen’ is. Misschien maak ik hier een tegenstelling van iets wat geen tegenstelling is.
‘Al-gemeen‘ is alles tezamen, het betreft alles en iedereen. Gemeenschappelijk; universeel. Als ik in een antoniemenwoordenboek het tegenovergestelde opzoek, is het resultaat: specifiek. Dat betekent kenmerkend (namelijk, bepalend voor een soort: Latijn species).
‘Bij-zonder’ is afzonderlijk, ongewoon. Iets wat je opmerkt omdat het eigenaardig is.
Ik had dus niet helemaal het juiste woord gekozen met ‘bijzonder’. Dat is iets wat juist afwijkt van dat wat behoort tot de soort (hier: het begrip) waarover je spreekt.
Relevant verenigt niet de begrippen ‘bijzonder’ (iets wat je in de situatie opmerkt omdat het eigenaardig is) en ‘algemeen’ (het universele; geldt altijd als belangrijk), maar de begrippen ‘specifiek’ en ‘algemeen’.
Als ik weet wat relevant is, heb ik een antwoord op de vraag: wat is kenmerkend (bepalend) in deze specifieke situatie (voor dit begrip) met al haar eigenaardigheden? En dat is waar ik naar zoek als ik een begrip definieer, namelijk wat de nauwsluitende omlijning (grens) is die afbakent wat er precies wel bij hoort, en wat er buiten valt.
Vraag ter afsluiting: Wanneer is het begrip helder verklaard?
De tijd die ik had vrijgemaakt voor dit begripsonderzoek is om. Het onderzoek is nog niet af, mijn denken over het begrip ‘helder’ ook niet. Een vraag helpt mij om uit te drukken wat onaf en onhelder is gebleven.
Wanneer is het begrip helder verklaard?
Aanvulling op 5 september 2020: luciditeit
Het lezen van een boek van André Comte-Sponville (Kleine verhandeling over de grote deugden) bracht me een nieuw aanverwant begrip op het spoor. Luciditeit definieert hij op blz. 68 als “de moed voor het ware, waarvoor geen enkele waarheid voldoende is.”
Daarom is er trouwens soms moed nodig om te denken (…): omdat niemand in onze plaats kan denken (…) en omdat de rede er geen voldoende voorwaarde voor is, omdat de waarheid er geen voldoende voorwaarde voor is, omdat we in onszelf alles wat huivert en verzet biedt nog moeten overwinnen, alles wat aan een geruststellende illusie of aan een gemakkelijke leugen de voorkeur zou geven. Daarom noemen we verstandelijke moed de weigering in het denken aan de angst toe te geven: de weigering zich aan iets anders te onderwerpen dan aan de waarheid, die ook al zou ze schrikwekkend zijn door niets wordt afgeschrikt.”
Lucide betekent ‘helder, scherpzinnig, onbevangen’ volgens etymologiebank.nl. Een heldere denker heeft ongehinderd zicht op de relevante aspecten van een situatie: wat is hierin nu van belang? Welke argumenten komen goed waarneembaar in beeld tegen een chaotische achtergrond?
Luciditeit is een woord waarin een ander belangrijk kenmerk van een onafhankelijke denker doorschemert: vrijmoedigheid. Een mooi startpunt voor een nieuw denkonderzoek!