Wat doet een filosofisch gesprek met je? Als je daar nog geen ervaring mee hebt, is het lastig concreet te beschrijven hoe een filosofisch gesprek werkt en wat het resultaat ervan is. In dit essay benader ik die vraag via een gedicht.
Een gedicht als werktuig om het ongrijpbare te naderen
Soms…werkt poëzie beter dan proza om woorden te geven aan een denkproces. Wat ik precies denk, ontgaat me soms omdat het zo moeilijk is om er de juiste vraag of het juiste begrip aan te koppelen.
In dit essay onderzoek ik de vraag, hoe je aan levensvragen komt (vragen die gaan over de richting die je leven opgaat, of die jij bewust wilt inslaan). Als werktuig gebruik ik het gedicht “Sometimes” van David Whyte.
Op een poëtische manier geeft Whyte woorden aan een tamelijk ongrijpbaar proces. Stap voor stap kun je in de buurt komen van de essentie.
Van poëzie naar denkproces: mijn aanpak
Ik laat eerst het complete gedicht zien. Daarna bespreek ik de secties kort, aan de hand van mijn eigen, vrij letterlijke, vertaling. Tot slot kun je luisteren naar David Whyte zelf, die zijn gedicht voordraagt.
SOMETIMES
David Whyte
Sometimes
if you move carefully
through the forest
breathing
like the ones
in the old stories
who could cross
a shimmering bed of dry leaves
without a sound,
you come
to a place
whose only task
is to trouble you
with tiny
but frightening requests
conceived out of nowhere
but in this place
beginning to lead everywhere.
Requests to stop what
you are doing right now,
and
to stop what you
are becoming
while you do it,
questions
that can make
or unmake
a life,
questions
that have patiently
waited for you,
questions
that have no right
to go away.
Stap uit je dagdagelijkse omgeving
Soms, als je zorgvuldig beweegt door het woud,
Om te komen tot nieuw denken, is het goed om uit je gebruikelijke omgeving weg te gaan. Zoek de natuur op: een bos, de polders, het strand. Ervaar die plek: wees er helemaal, met al je zintuigen, aanwezig. Of ga naar een filosofische praktijk. Een andere plek opzoeken doorbreekt je vaste denkgewoonten, die deels ook gekoppeld zijn aan dingen in je omgeving.
Neem de tijd
ademend zoals degenen uit de oude verhalen, die een glinsterend bed van droge bladeren konden oversteken zonder een geluid, (…)
Haastig en druk kom je niet geruisloos over droge bladeren heen. Dan maak je genoeg herrie om alle dieren in de omgeving weg te jagen. Richt je aandacht op je ademhaling: rustig, langzaam in- en uitademen. Beweeg bewust en langzaam. Er is geen haast. Tijd ligt, altijd, in overvloed voor je, zolang je tijd van leven hebt.
Blijf op de plek der moeite; ervaar je onrust
kom je bij een plek waarvan de enige taak is om je te verontrusten met kleine maar angstaanjagende verzoeken (…)
Er knaagt iets. Onbestemd, onbenoembaar. Het is moeilijk om dat knagen toe te laten.
Maar deze ‘plek der moeite‘, zoals we dat in de filosofische praktijk noemen, daar moet je even blijven staan. Hoe spannend ook.
Socrates sprak over een aporie (plek zonder doorgang). In een filosofisch gesprek kun je die plek herkennen doordat je als bezoeker ineens over een heel ander onderwerp begint, of nog eens uitweidt over details van je kwestie die er niet echt/dus echt niet toe doen.
Poièsis: maak iets wat nog niet bestond
zich ingedacht vanuit het niets maar die op deze plek overal naartoe beginnen te leiden.
Aristoteles gebruikte het woord poièsis (ποίησις) voor ‘de activiteit waarmee een persoon iets tot bestaan brengt dat niet eerder bestond.’ Als het lukt om een tijdje, denkend! op de plek der moeite te blijven, ontspringt er vaak iets nieuws. Ineens komt er een ander begrip naar boven voor datgene wat je bezighoudt. Of je weet preciezer wat de definitie van je kernbegrip compleet maakt.
Durf te stoppen en te veranderen
Verzoeken om te stoppen met wat je precies nu aan het doen bent, en om te stoppen datgene te worden wat je aan het worden bent terwijl je dat doet …
Wat je doet, je handelingen, bepaalt wie je wordt.
- Als ik elke dag een fles wijn en een zak chips naar binnen werk, word ik dik.
- Als ik drie keer per week intensief sport en op mijn voeding let, word ik fitter.
Dat geldt ook voor je denken. Wat je veel doet, versterkt zichzelf. Denkgewoontes of -routines doorbreken kan veel moeite kosten. Het levert ook veel op: het kan bijvoorbeeld een verbetering in je mentale gezondheid opleveren als je stopt met piekeren (vaak benoemd als: “ik denk teveel”) en start met het trainen van je denken.
Stel vragen zonder antwoord
vragen die een leven kunnen maken of ont-maken…
Moeilijke vragen kennen geen één juist antwoord. En dat is al helemaal niet te vinden door te googelen, rekenen of meten.
Filosofische vragen, zoals levensvragen, kun je alleen zelf beantwoorden door denkarbeid te verrichten. Dat houd je waarschijnlijk nog niet heel lang vol. Laat het dan lekker los en loop het bos in, of ga iets maken (kunst, muziek, een gedicht). Wie weet zet dat je weer op een nieuw denkspoor.
Geduld hebben is een sleutel
vragen die geduldig hebben gewacht op jou…
De vragen hadden geduld: ze hebben klaargelegen totdat jij ze vond.
Voordat ik meer ging filosoferen, had ik weinig geduld met filosofische vragen.
- Waarom is er niet ‘gewoon’ een antwoord op?
- Waar slaan ze op?
- Wat heb je eraan?
Dat ontdek je alleen door er, een tijd lang, mee bezig te zijn. Leren leven met vragen zonder antwoord levert veel op. Bijvoorbeeld een andere houding tegenover onontkoombare, negatieve veranderingen in je leven, zoals ontslag of een ernstige ziekte.
De vragen moeten blijven
vragen die niet het recht hebben om weg te gaan.
David Whyte maakt een mooie denkbeweging aan het eind van zijn gedicht: de vragen hebben niet het recht om weg te gaan. Daar kun je als denkoefening allerlei vragen over stellen:
- wat is dat: een recht hebben? Kun je dat zeggen over iets abstracts als vragen?
- wie bepaalt dat deze “vragen die een leven kunnen maken of ont-maken” niet weg mogen gaan?
- heb je een keus als het om dit soort vragen gaan? of is het eigenlijk de persoon in wie deze vragen opkomen, die ze niet los mag/moet laten? Waarom?
“It is the role of the artist to make you realize the doom and glory of knowing who you are and what you are.” (James Baldwin)
Tot slot
Dit gedicht van Whyte laat je zien hoe waardevol het is om je ‘zelf’ te verliezen en te dwalen in een bos (of je te verliezen in muziek of kunst). Dan voelen de vragen die je leven kunnen maken of ont-maken zich uitgenodigd om zich te laten horen. Daarmee krijg je een indruk wat een filosofisch gesprek doet.
Vaak wuiven we die vragen weg, of ze worden overstemd door de jachtigheid en het lawaai van ons dagelijks leven. Maar dan blijven we de kleinere versie van onszelf waaraan we gewend zijn geraakt.
Laat je angst voor je eigen grootsheid je niet afremmen om meer van jezelf te geven en om het leven ten volle aan te gaan.
Baldwin spreekt van de ‘doom & glory‘ van zelfkennis. Weten wie en wat je bent is een groots én moeilijk geschenk, omdat ook je schaduwkanten daarbij horen. Heb het lef om te leven met de vragen die dergelijke zelfkennis mogelijk maken.