Gelatenheid is de beste specerij van ’s levens bitterheid (Plautus: Animus aequus optumumst aerumnae condimentum.)
Lijden, van jezelf of van naasten: iedereen krijgt ermee te maken. Hoe reageer je goed op zulke scharniermomenten in je levensverhaal, waarna je leven onomkeerbaar veranderd is? Gelatenheid lijkt in eerste instantie iets passiefs: de verandering in je leven ondergaan zonder iets te doen. Maar een klein begripsonderzoek leerde me dat het juist een actieve reactie is (mooi oxymoron!).
Wat is gelatenheid?
Ik kwam het woord gelatenheid in zijn Duitse vorm ‘Gelassenheit’ tegen in een inspirerend boek van Thomas Quartier (Buffet en rozenkrans). Over de betekenis ervan schreef hij dat “dat geen apathie betekent, geen onverschilligheid en ook geen fatalisme maar openheid. Het betekent iets uit handen durven geven.” Dat is het uitgangspunt voor mijn begripsonderzoek naar gelatenheid in dit essay. Eerst onderzoek ik de andere woorden die in deze zin worden genoemd. Daarna beantwoord ik de vraag die verstopt zit in de titel: waarom gelatenheid niet passief is, maar juist een actieve houding bij lijden.
Wat is apathie?
Letterlijk is a-pathie: zonder gevoel (zonder passie). Als je apathisch reageert op iets wat gebeurt, ben je afgestompt. Je komt wezenloos over, alsof je geen belangstelling hebt voor wat er gaande is.
Scharniermomenten zijn belangrijk. Ze definiëren een ‘voor’ en ‘na’. Je leven, en hoe je daarover denkt en vertelt, is na een scharniermoment voor altijd veranderd. Zo’n moment kan vol vreugde zijn (de geboorte van je kind; je middelbare school-diploma in ontvangst nemen) of heel verdrietig (je vader of moeder sterft; je wordt ernstig ziek).
Het ‘bestaat niet’ dat je zo’n moment beleeft zonder emoties. Misschien zijn het onwelkome emoties, maar emoties zullen er zijn bij een scharniermoment. Jouw denken bepaalt daarna of ze welkom zijn, of juist niet. Want je hebt misschien allerlei oordelen over hoe je je voelt.
Apathie is dus geen goed antwoord op ervaren lijden.
Wat is onverschilligheid?
Is onverschilligheid bij lijden dan beter? Nee.
Als je onverschillig bent, toon je geen belangstelling. Je slaat geen acht op wat er is. In de vorige paragraaf schreef ik over het belang van scharniermomenten, zoals vreugde of lijden ervaren door een gebeurtenis. Ook onverschilligheid valt dus af.
Wat is fatalisme?
Fatalisme wordt door sommigen gezien als beste levenshouding. Fatalisme betekent dat je gelooft in het noodlot. Sommigen vullen dat in als denken dat je geen invloed hebt op hoe je leven loopt, omdat alles al van tevoren bepaald is door het lot (of door God/Allah/…). Het heeft een pessimistische, dus negatief gekleurde, bijsmaak. Inderdaad, soms kun je niets doen aan wat er in je leven gebeurt. Maar je kunt wel iets doen aan je denken daarover: hoe jij je als persoon verhoudt tot wat er aan de hand is.
Fatalisme lijkt op, maar is niet hetzelfde als, de kreet amor fati van Nietzsche (wetenschappelijke uitleg daarbij). Persoonlijk interpreteer ik amor fati, het lot liefhebben, als JA zeggen tegen het leven. Inclusief alles: plezierig of moeilijk, mooi of lelijk, dwaas of wijs. Als grondhouding is dat dus actief, én positief (je zegt JA, geen NEE, tegen de werkelijkheid).
Wat is openheid?
Open is afgeleid van het voorzetsel → op. De oorspronkelijke betekenis van open is ‘bovenopliggend, onbedekt’. Later ging het niet-gesloten betekenen.
Als je open reageert op wat er aan de hand is, sluit je je niet apathisch af voor wat er aan de hand is. Je staat er ook niet onverschillig tegenover (want dan heb je al van tevoren bepaald dat je ergens geen belangstelling voor hebt. En geen belangstelling = geen respons of reactie geven). En je reageert er niet fatalistisch op (‘er is toch niets aan te doen’) door niets te doen behalve ervan balen, of er verdriet over hebben.
Quartier benoemt openheid als “iets uit handen durven geven”. Je erkent dat je niet alles onder controle hebt: je laat de beheersbaarheidsillusie los. Je verspilt geen energie aan proberen het onomkeerbare toch ongedaan te maken, of aan het volledig vormgeven van de complete werkelijkheid naar jouw wensen en verlangens (dat is nogal een klus!).
Waarom is gelatenheid een ‘actieve reactie’ op lijden?
Gelatenheid zou je kunnen omschrijven als: met het leven instemmen. Of: het leven accepteren zoals het zich aan jou voordoet. Om dat instemmen, ja-zeggen tegen wat er is, te kunnen doen, is het een voorwaarde dat je ziet/voelt/ervaart wat er IS. Dat je je daarvan bewust wordt, zonder er meteen een oordeel aan te koppelen.
Ik krijg daarbij het beeld dat je je handen opent voor wat het leven je komt brengen. Goed of slecht, verdrietig of frustrerend, …wat het ook is. Deze, mijn, werkelijkheid nu IS dit. En ik neem het in ontvangst.
Dat kun je dus niet apathisch/pessimistisch/onverschillig doen, want je hebt je zintuigen en je hart ervoor nodig om aandacht te hebben bij wat er nu, op dit moment, in jouw leven aan de hand is. Afstomping staat dat in de weg. Openheid, daarentegen, biedt mogelijkheden.
Ervaar dit dus eerst en stem ermee in. Daarna kun je je reactie bepalen en vormgeven. Anders gezegd: wat je doet met wat er is, zie je later wel. Misschien is ‘respons’, als antwoord op een oproep, eigenlijk een betere term. Respons komt van re- [terug] + spondēre [plechtig beloven]. Dat is passender dan reactie, van re- [terug] actere [werken]: een tegenbeweging of weerwoord geven.
Kortom, wat is gelatenheid bij lijden? Een actieve, open respons op de gegeven werkelijkheid.
Denk er nog maar eens over na hoe jij eigenlijk reageert op scharniermomenten. Ben je apathisch? Doe je onverschillig? Of kun je je vinden in een gelaten respons?
Voor mij wordt gelatenheid verbeeld in dit gebaar:
Meer lezen? Een paar suggesties: